Šta su donijeli u Evropu, a šta su ostavili kao naslijeđe, neke su od tema o kojima ćemo govoriti. Danas bi nauka izgledala potpuno nezamislivo bez španskih muslimana. O svemu tome i drugim važnim poukama tog naslijeđa razgovaramo s profesorom Nusretom Isanovićem, koji je odmah prepoznao ulazna vrata kordopske džamije kao dio večerašnje scenografije upotpunjene levhama sjajnog i voljenog rahmetli profesora Ešrefa Kovačevića
''Posebno mi je drago što ste spomenuli posebno ime profesora Kovačevića od koga sam puno i rado učio. Od svih stvari koje sam uživao učeći s njim, najdraža mi je da sam učio kako biti čovjek. On je bio jedan sjajan čovjek kakvih, nažalost, više nemamo tako mnogo'', sa sjetom i toplom emocijom se profesor Isanović sjetio svog životnog učitelja, profesora Kovačevića, na samom početku emisije, da bi potom napomenuo da prije razgovora o španskim muslimanima trebamo ispričati i kako su muslimani stigli na Pirinejski poluotok.
''Poznato je da su se muslimani vrlo brzo, još u vrijeme pravednih halifa proširili i vrlo su brzo stigli u Siriju, potom u Egipat, a kretali se dalje prema Magrebu. Vrlo brzo su došli i u Tunis, koji je bio jedno od središta karavana tog vremena, a potom i do teritorije današnjeg Maroka. Taj pojas je u današnjoj literaturi poznat i kao Islamski magreb.
Kada su prvi put izvršena izviđanja magrepskog teritorija, u Damasku je vladao Velid I, tokom čije vladavine se desilo veliko širenje muslimanskog carstva kako prema zapadu, tako i prema istoku. U tom periodu ušli su i u Španiju, kojom su u to doba vladali Vizigoti, a oni baš nisu bili poznati po dobroj vladavini. To je bilo vrijeme brojnih nemira, nezadovoljstava, a kako je Španija bila u susjedstvu sa zemljama Afrike, među narodom se počela pronositi vijest da dolaze neki koji su pravedni, koji šire neku novu vjeru, a zagovaraju pravdu, poštuju čovjeka i da se prema čovjeku odnose s dostojanstvom. To je, prije toga, u historiji bilo vrlo rijetko, posebno u historiji Španije'', naglašava profesor Isanović okolnosti i vrijeme u kojima islam ulazi u Španiju i dodaje vrlo interesantan kuriozitet.
''Rimljani su Španiju osvajali 200 godina, a muslimani su je osvojili samo za sedam. Naravno, dio odgovora leži i u dobrom političkom vođenju, ali i u hrabrosti, odlučnosti i znanju vođenja ratova. Tada je bio običaj da se ključevi grada predaju osvajaču kao simboličan čin ukoliko se nije željelo ratovati. Interesantno je i da dva i po stoljeća nakon osvajanja Španije u mnogim dijelovima te zemlje koji su bili pod upravom muslimana u najvećem broju gradova većinsko stanovništvo je i dalje bilo kršćansko, što jasno govori da nije bilo represije i nasilnog uvođenja u vjeru. Prema nekim historičarima, tokom tog osvajanja Španija nije bila konačno mjesto, nego su muslimani stigli čak i do lokacije današnje Ženeve, a bili su nedaleko i od Pariza, kada su 732. godine u Bici kod Poitiersa suzbijeni. Stabilizovanjem društvenih okolnosti počinju se razvijati embrioni kulture. To možemo pratiti s dolaskom u Cordobu Abdurahmana I, poznatog i kao Eda Hili (onaj koji je došao) kao jedini preživjeli Emevija. Iako je stigao vrlo mlad, bio je izuzetno sposoban i posjedovao je sve potrebne osobine za jednog dobrog vladara. Bio je dobar vojskovođa, dobar političar i dobar strateg, ali ono što ga je posebno karakterisalo jeste da je veoma uvažavao narod i prema njemu se odnosio vrlo humano. Već tada je započeo i neke velike kulturne projekte, poput ove džamije koju vidimo u našem studiju. On je, dakle, bio posljednji preživjeli Umejada, a oni će potom vladati Španijom narednih 275 godina. S njim je vrlo brzo poljoprivreda dobila poseban značaj i dugo će vremena Španija biti ne samo u direktnom susjedstvu, nego i u cijeloj Evropi prepoznata kao zemlja sa sjajnom poljoprivredom, industrijom, trgovinom. Poljoprivreda je pritom bila dominantna grana jer su muslimani sa sobom donijeli i nekoliko novih kultura, poput narandže, riže, šafrana, ali i novi način obrade zemlje. Historičari često kažu da i danas u Španiji postoji duh muslimana u njihovoj poljoprivredi. Proveli su i kanale za navodnjavanje, što je u tom vremenu i u toj 'zapuštenoj' Evropi bio veliki kulturni iskorak. Iz Evrope, koja je tada ipak bila u jednoj vrsti intelektualnog i duhovnog mraka, ljudi bi dolaskom u Andaluziju bili zatečeni. Nisu mogli vjerovati da tako nešto postoji na zemlji i uz takav red i poredak mislili su da su došli u raj. Dakle, Evropljani su u Španiji dobili obrise lica koje će Evropa tek kasnije pokazati i muslimani imaju veliki dio zasluge za formiranje tog lica'', napominje i podsjeća profesor Isanović na izuzetnu razliku između Španije tog vremena, pod upravom muslimana, i ostatka Evrope, koja nije bila ni blizu onom čemu se svjedoči tek u 14. vijeku' napominje profesor Isanović
''U 10. vijeku tokom vladavine Abdurahmana III, od 912. do 960. godine desilo se mnogo važnih stvari. Iako se radi o velikom periodu, to je najvažniji vladar Španije - vrlo obrazovan i hrabar čovjek, odlučan vladar i dobar strateg. Tokom tog perioda on je redefinisao i ponovo sredio neke stvari u Španiji; tokom tog perioda je s gotovo istim intenzitetom bilo razvijano svako područje kulture. Cordoba će tada biti, budući da je Bagdad kao središte islamske kulture tada bio u nekoj vrsti krize, najljepši i u kulturno-civilizacijskom smislu najrazvijeniji grad u svijetu. Dakle, ne samo u muslimanskom svijetu, nego uopće. To je bilo i vrijeme kada je muslimanski svijet imao najbolju kulturu i bilo ko da je bio naučnik, pjesnik, filozof, bio je dijete kulture i civilizacije'', potencira profesor Isanović i dodaje da je Abdurahman II de facto uspostavio Kordopski halifat, koji je bio jedan od tri u tadašnjem svijetu.
''Naravno, to nije bilo dobro za kompletan ummet, ali nekad zbog strasti vladara koje oni unose u kreiranje historije odustaje se od nekih važnih principa, poput principa tevhida, koji je u osnovi samog bića islama'', konstatuje profesor Isanović važnost vladanja Abdurahmana II, ali i neke od mogućih grešaka zbog izvjesnog osjećaja velike moći. To, naravno, nije značilo da u tom hilafetu nije bilo kreativnosti i velikog napretka.
''Tokom njegove vladavine, osim nastavka izgradnje Kordopske džamije, koja se gradila više od 200 godina, počinje se graditi i jedan od tada najljepših dvoraca u svijetu - Medina Azahara.
''Posebnosti estetike muslimanske umjetnosti, koja je floralna i geometrijska, jer ona u slici ne izražava Boga... Takva umjetnost, ustvari, prosljeđuje ideju nepredstavljivosti Boga i to je bitna karakteristika islamske umjetnosti. U tim arabeskama, kako ih mi zovemo u horizontu evropske estetike, islamska umjetnost izražava žudnju čovjeka za beskonačnim. To je naš put ka Njemu, to je naš put ka blizini Božijoj, jer ta žudnja oslobađa ono najljepše u čovjeku'', pojašnjava ključnu karakteristiku islamske umjetnosti profesor Isanović.
Odgovarajući na činjenicu da se danas na prostoru Kordopske džamije nalazi crkva, profesor Isanović kaže:
''Kada su kršćani ponovo osvojili Španiju u periodu koji je poznat kao rekonkvista, dakle, ponovo osvojiti, a to je 1236. godine... 13. stoljeće bilo je velika apokalipsa za cijeli islamski svijet jer, osim što su Cordobu preuzeli kršćani, 1250. godine Bagdad su napali Mongoli i dva velika, ključna kulturna središta islamskog svijeta doživljavaju katastrofu koju neki muslimanski historičari opisuju kao Sudnji dan'', govori profesor Isanović te pravi i sljedeću paralelu:
''Interesantno je, a mislim da bi ovo svi trebali zapamtiti... Kada govorimo o razvoju univerziteta u Evropi, spominje se Bologna kao prvi univerzitet koji je nastao u Evropi. Prema nekom dogovoru evropskih znanstvenika, to se desilo 1088. godine. Međutim, stoljeće i po prije toga, i to bi Evropljani morali znati, posebno oni koji se bave naukom i žele biti precizni, u Cordobi je formiran univerzitet, i to veliki, jer je na njemu tada stoljeće i po prije Bologne bilo 11.000 studenata. Taj univerzitet je osnovao Abdurahman III i on je, stvarno, bez imalo pretjerivanja, od Cordobe napravio grad bajku, da bi ga drugi muslimani, Berberi koji su došli iz današnjeg Maroka, sravnili sa zemljom. Ova tužna priča, ali i druge tužne priče nam ostavljaju važnu pouku – najveći neprijatelj naroda, ne samo muslimanskih, nego svih naroda, jeste nejedinstvo. To je najopasnija bolest koja razdire tkivo tog naroda i uzrokuje njegovu propast'', potencira profesor Isanović.
